بیانیه سازمان حقوق بشری هەنگاو به مناسبت روز جهانی زبان مادری
۲۱ فوریه، روز جهانی زبان مادری، یادآور حقی بنیادین است که در اسناد بین‌المللی حقوق بشر به رسمیت شناخته شده: حق هر فرد و هر جامعه زبانی برای حفظ، گسترش و انتقال زبان مادری خود، بدون ترس از تبعیض، سرکوب یا آسیمیلاسیون اجباری است.
حق زبانی به عنوان یک حق بشری
حق برخورداری از زبان مادری، جزئی جدایی‌ناپذیر از حق بر هویت، آزادی بیان، دسترسی به آموزش و مشارکت فرهنگی است. این حق در چندین سند بین‌المللی مورد تأکید قرار گرفته است:
ماده ۲۷ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی: اقلیتهای زبانی حق دارند از زبان خود استفاده کنند.
ماده ۳۰ کنوانسیون حقوق کودک: هر کودکی که به اقلیت زبانی تعلق دارد، حق دارد از زبان خود بهره ببرد.
اعلامیه حقوق مردمان بومی سازمان ملل (مواد ۱۳ و ۱۴): تاکید بر حق مردمان بومی در حفظ، احیا و آموزش زبانهای خود.
توصیه‌های یونسکو درباره تنوع فرهنگی و آموزش چندزبانه: دولتها باید سیاستهایی را برای حمایت از زبانهای مادری اتخاذ کنند.
این اسناد تاکید دارند که زبان نه‌تنها یک وسیله ارتباطی، بلکه بخش اساسی از هویت فرهنگی، تاریخی و سیاسی جوامع زبانی است. محرومیت از این حق، نه تنها نقض حقوق فردی است، بلکه شکل‌گیری تبعیض ساختاری و نابودی تنوع فرهنگی را در پی دارد.
نقض سیستماتیک حقوق زبانی در ایران
ایران یکی از متنوع‌ترین کشورهای جهان از نظر زبانی است و مردم آن به زبانهای کُردی، تُرکی، عربی، بلوچی، ترکمنی، لری، گیلکی و…سخن می‌گویند. اما سیاستهای جمهوری اسلامی ایران در تضاد کامل با اصول حقوق بشری یادشده عمل کرده و نقض سازمان‌یافته حقوق زبانی را به عنوان بخشی از سرکوب گسترده هویتهای غیرفارس در پیش گرفته است.
۱- محرومیت از آموزش به زبان مادری
ماده ۱۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، گرچه به امکان استفاده از زبانهای غیرفارسی در رسانه‌ها اشاره دارد، اما آموزش رسمی در مدارس و دانشگاهها را تنها به زبان فارسی محدود می‌کند. این محرومیت تبعیض سیستماتیک علیه میلیونها کودک غیرفارس‌زبان است که مجبورند در محیطی تحصیل کنند که در آن زبان مادریشان سرکوب، تحقیر یا نادیده گرفته می‌شود. این سیاست در تناقض با حق بر آموزش برابر و عدم تبعیض در دسترسی به فرصتهای آموزشی قرار دارد.
۲- سرکوب فرهنگی و جرم‌انگاری فعالیت‌های زبانی
نویسندگان، روزنامه‌نگاران و فعالان فرهنگی که برای ترویج زبانهای مادری تلاش کرده‌اند، با احکام زندان و سرکوب شدید مواجه شده‌اند.
محدودیتهای سختگیرانه بر انتشار کتاب، رسانه‌های مستقل و تولیدات فرهنگی به زبانهای غیرفارسی، باعث سانسور گسترده شده است.
ممنوعیت‌های غیررسمی بر ثبت اسامی غیرفارسی برای کودکان، شکلی از مهندسی هویت فرهنگی است که هدف آن، تضعیف پیوندهای زبانی است.
۳. خطر نابودی تنوع زبانی در ایران
سیاستهای جمهوری اسلامی، تنوع زبانی در ایران را به شدت تهدید کرده و برخی از زبانهای رایج در کشور را در آستانه نابودی قرار داده است. نبود حمایت نهادی، کاهش استفاده در حوزه عمومی، محدودیت در انتشار و تحمیل تک زبانی در نظام آموزشی، موجب تضعیف انتقال بین‌نسلی این زبانها شده و آنها را در معرض فراموشی و حذف تدریجی قرار داده است.
محرومیت زبانی؛ شکلی از تبعیض ساختاری
محرومیت از حق زبان مادری، تنها یک مسئله فرهنگی یا آموزشی نیست، بلکه ابزاری برای ایجاد سلطه، تضعیف هویتهای غیرفارس و تثبیت تبعیض سیستماتیک در ایران است. تبعات این سیاستها شامل:
نابرابری در دسترسی به فرصتهای اقتصادی و اجتماعی: کودکانی که به زبان مادری خود تحصیل نمی‌کنند، در آینده با چالشهای بیشتری در دسترسی به فرصتهای شغلی و تحصیلی روبه‌رو می‌شوند.
ایجاد حس بیگانگی و بحران هویت: تحمیل زبانی غیر از زبان مادری، منجر به شکاف میان نسلها و احساس سرخوردگی عمیق در جوامع زبانی می‌شود.
تضعیف حق مشارکت در حیات سیاسی و اجتماعی: حذف زبانهای غیرفارسی از عرصه عمومی، باعث محدود شدن مشارکت سیاسی و اجتماعی اقلیتهای زبانی در فرایندهای تصمیم‌گیری می‌شود.
وظایف جامعه بین‌المللی و سازمان‌های حقوق بشری
سرکوب زبانی در ایران، نمونه‌ای از نسل‌کشی فرهنگی و نقض سیستماتیک حقوق بشر است که نباید از سوی جامعه جهانی نادیده گرفته شود.
سازمان حقوق بشری هەنگاو از تمامی نهادهای حقوق بشری، سازمان‌های بین‌المللی و مدافعان آزادی بیان می‌خواهد که:
١- سیاستهای زبانی جمهوری اسلامی را به عنوان مصداقی از تبعیض نژادی، فرهنگی و زبانی محکوم کنند.
٢- موضوع نقض حقوق زبانی را در گزارشهای بین‌المللی درباره وضعیت حقوق بشر در ایران برجسته سازند.
٣- از جنبشهای مردمی برای حفظ و ترویج زبانهای مادری در ایران حمایت کنند.
٤- بر دولتها و نهادهای بین‌المللی فشار بیاورند تا جمهوری اسلامی را ملزم به رعایت تعهدات بین‌المللی خود در زمینه حقوق زبانی کنند.
سازمان حقوق بشری هەنگاو بر این باور است، مبارزه برای زبان، مبارزه برای آزادی است. حق آموزش و استفاده از زبان مادری، یک مطالبه فرعی یا صرفاً فرهنگی نیست؛ این حقی بنیادین و بخشی از مبارزه گسترده‌تر برای آزادی، عدالت و برابری است. زبان، یکی از مهمترین ابزارهای مقاومت در برابر سرکوب سیستماتیک است، و دفاع از زبان مادری، دفاع از حق هویت و حق کرامت انسانی است.
مبارزه برای حقوق زبانی، بخشی جدایی‌ناپذیر از مبارزه برای حقوق بشر است. ما در کنار تمامی کسانی که برای حفظ و احیای زبان و هویت خود می‌جنگند، ایستاده‌ایم و به مستندسازی و افشای سیاستهای سرکوبگرانه جمهوری اسلامی ادامه خواهیم داد.
سازمان حقوق بشری هه‌نگاو
۲۱ فوریه ۲۰۲۵
