ناپدیدسازی قهری ابزار جمهوری اسلامی برای پاک کردن ردپای جنایت/ لیست مشمولین ناپدیدسازی قهری پس از جنبش ژن ژیان ئازادی

نه شهریور (٣٠ آگوست، روز جهانی ناپدیدسازی قهری است. سازمان حقوق‌بشری هه‌نگاه این گزارش تاریخی/آماری را به مناسبت این روز تهیه کرده است.

تعریف ناپدیدسازی قهری

قربانیان ناپدیدسازی قهری افرادی هستند که به‌طور ناگهانی و بدون هرگونه روند قضایی ربوده می‌شوند و پس از آن هیچ اطلاعی از سرنوشت یا محل نگه‌داری آن‌ها در دسترس نیست. این اقدام عمدتاً توسط نهادهای حکومتی یا با رضایت و پشتیبانی آن‌ها صورت می‌گیرد و در مواردی نیز گروه‌های مسلح غیردولتی مسئولیت آن را بر عهده دارند.
ناپدیدسازی قهری، طبق حقوق بین‌الملل، یک جرم جدی و مصداق آشکار نقض حقوق بشر است. این افراد در شرایطی کاملاً محروم از حمایت‌های قانونی قرار می‌گیرند و در معرض خطر جدی شکنجه، خشونت‌های جنسی، اعدام خودسرانه و سایر اشکال نقض فاحش حقوق انسانی هستند.
بسیاری از قربانیان هرگز آزاد نمی‌شوند و خانواده‌های آنان سال‌ها در بی‌خبری و بلاتکلیفی نگه‌داشته می‌شوند. حتی در موارد نادر آزادی، آثار روحی و جسمی ناشی از شکنجه و دوران ناپدیدسازی تا مدت‌های طولانی با آن‌ها باقی می‌ماند.

ناپدیدسازی قهری روش‌های گوناگونی دارد، از جمله ربودن و ناپدید کردن افراد به شکلی که هرگز از سرنوشت انها اطلاعی در دست نباشد. ناپدیدسازی محل نگهداری آنها در دوران حبس، و ناپدیدسازی پیکر پس از قتل حکومتی و یا سیاسی آنها به دست گروه‌های شبه نظامی. همینطور عدم تحویل پیکر‌های جانباختگان و مشخص نبودن محل دفن کشته شدگان آنها را در زمره ناپدیدشدگان قهری قرار می‌دهد.

جمهوری اسلامی ایران از آغاز پیدایش خود از روش ناپدیدسازی قهری مخالفان و گروه‌‌هایی که قابل حل شدن در سیستم جمهوری اسلامی ایران نبودند به عنوان روشی برای سرکوب‌های افسارگسیخته استفاده کرد. از جمله این ناپدیدسازی‌های سیستماتیک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

ناپدیدسازی‌های قهری در کوردستان

از آغاز انقلاب ۵۷ و فتوای خمینی در ۲۷ و ۲۸ مرداد ۵۸ در رابطه با فرمان جهاد علیه کوردستان، هزاران انسان کورد توسط ارتش، سپاه و نهادهای امنیتی جمهوری اسلامی کشته شدند. اسناد تاریخی نشان از وجود گورهای دست جمعی در شهرهایی چون سنندج (سنه)، قروه،  ایلام و ارومیه می‌دهند، گورهای دسته جمعی که گواه از وجود ناپدیدسازی‌های قهری سیتماتیک در کوردستان می‌دهند.

در رابطه با زندانیان سیاسی کورد که عموم آنها از ابتدای انقلاب ۵۷ معمولا در دادگاه‌های صحرایی و بدون هیچ نوع محاکمه‌ای تیرباران یا اعدام شدند، روند دستگیری از ابتدا تا دفن مشمول ناپدیدسازی قهری بوده است. به عنوان مثال شواهد تاریخی نشان می‌دهند که در گورستان دستە جمعی قروه در بیابان‌های اطراف قروه درست جایی که بهاییان دفن می‌شدند، اعضای حزب دموکرات و کومله نیز به گورهای دسته جمعی سپرده شده‌اند. در این مورد در تیرماه ۱۳۹۵ جمهوری اسلامی با قصد تکمیل کردن روند ناپدیدسازی قهری این گور دستە جمعی که حامل دست کم بیست پیکر از مبارزان کورد بود را با بولدوزر کاملا تخریب و صاف کرد.
جمهوری اسلامی ایران روند ناپدیدسازی قهری زندانیان سیاسی کورد را هنوز و هرگز متوقت و حتی کند نکرده است و در اکثر موارد زندانیان سیاسی کورد یا در نحوه ربایش و دستگیری، یا در نحوه‌ای که در زندان‌ها نگه داشته می‌شوند، یا در موارد مشخص آدم ربایی‌‌ها بدون هیچ اطلاعی و در نهایت در جریان کشتارها و اعدام‌ها به خاطر تحویل ندادن پیکر یا نشان ندادن مزارشان به خانواده‌ها در زمره ناپدیدشدگان قهری قرار می‌گیرند.

به غیر از کوردستان که کل جامعه به دلیل مقاومت بزرگ مدنی و سیاسی به شکل سیستماتیک و مهیبی از روند ناپدیدسازی‌های قهری جمهوری اسلامی رنج می‌برد، جمهوری اسلامی به طور کلی در سرکوب اقلیت‌های اتنیکی وملی، عرب‌ها، بلوچ‌ها، ترکمن‌ها و غیره نیز با شدت و حدت متفاوت از این روش‌ها برای سرکوب‌های ساختاری أمور سیاسی استفاده کرده است.

ناپدیدسازی سیستماتیک بهاییان پس از انقلاب ۵۷

در روز پنج‌شنبه ۳۰ مرداد ۱۳۵۹ (۲۱ اوت ۱۹۸۰)، نیروهای امنیتی جمهوری اسلامی ایران به ساختمانی در خیابان نفت تهران یورش بردند و یازده تن از رهبران منتخب جامعه بهائی را بازداشت کردند. از آن زمان تاکنون هیچ اطلاع موثقی از سرنوشت آنان در دست نیست و مقامات جمهوری اسلامی هرگز مسئولیت این اقدام را برعهده نگرفته‌اند..
بنا بر گزارش‌های متفاوت از جامعه بهایی این بخشی از روند سرکوب سیستماتیک و ناپدیدسازی قهری جامعه بهایی در سال‌های نخست انقلاب بود؛ روندی که به مصادرهٔ اموال، تعطیلی اماکن مذهبی، بازداشت‌های جمعی، اعدام‌ها و در نهایت انحلال رسمی تشکیلات اداری بهائی در مرداد ۱۳۶۲ انجامید. تنها یک سال و نیم پس از ناپدیدسازی محفل نخست، هشت عضو محفل دوم نیز در دی ۱۳۶۰ اعدام شدند.

ناپدیدسازی‌های قهری زندانیان سیاسی چپ و مجاهد در تابستان ۶۷

در فاصله‌ی مرداد تا شهریور ۱۳۶۷، جمهوری اسلامی ایران دست به یکی از گسترده‌ترین و سازمان‌یافته‌ترین جنایات خود علیه زندانیان سیاسی (عموما مجاهد و چپ) دست زد. هزاران زندانیِ مخالف و دگراندیش، که بسیاری از آنان پیش‌تر محاکمه و محکوم شده بودند، به‌طور فراقضایی اعدام و به‌صورت قهری ناپدید شدند. اجساد این قربانیان بی‌صدا و در خفا در گورهای دسته‌جمعی بی‌نام و نشان دفن شد؛ گورهایی که تا امروز نیز نه تنها از خانواده‌ها پنهان مانده‌اند بلکه به‌طور سیستماتیک تخریب و نابود می‌شوند و معروف ترین‌آنها گورستان دست جمعی خاوران است که در حال حاضر نیز مورد تخریب حکومت قرار گرفته است.

با وجود انبوه مدارک و شواهد مستند درباره‌ی مشارکت مستقیم مقامات جمهوری اسلامی در این کشتار، تا امروز هیچ مقام پیشین یا کنونی در ایران بابت این جنایات ادامه‌دار علیه بشریت پاسخگو نشده است. برعکس، شماری از همان افرادی که نقش محوری در این جنایت داشته‌اند، در بالاترین مناصب حکومتی از جمله وزارت دادگستری، ریاست قوه قضائیه و حتی ریاست جمهوری منصوب شده‌اند.

ناپدیدسازی‌های قهری دگراندیشان جدای از تعلق ملی اتنیکی، مذهبی یا سیاسی
جدای از سرکوب سیستماتیک‌اقیت‌های اتنیکی یا مذهبی در ایران جمهوری اسلامی در روند قتل‌های زنجیره‌ای و ناپدیدسازی مخالفان خودش در طیف‌های سیاسی متفاوت همیشه به ربایش، مخفی نگه داشتن محل ربایش، قتل و مخفی کردن روند‌ قتل‌های سازماندهی شده از جمله قتل‌های زنجیره‌ای روشنفکران، در دهه‌های گوناگون همیشه در هاله‌ای از ابهام مانده‌اند. حتی در مورادی که بر اساس فشارهای سیاسی جمهوری اسلامی اجازه مراسم یا تحویل پیکر داده است، دست کم بخشی از روند ربایش و قتل در این موارد در دسته‌بندی ناپدیدسازی‌های قهری قرار می‌گیرد.

ارزیابی هه‌نگاو

سازمان حقوق بشری هه‌نگاو بر اساس اسناد و گزارش‌های نهادهای بین‌المللی از جمله سازمان ملل متحد تأکید می‌کند که سیاست سیستماتیک جمهوری اسلامی ایران در زمینه ناپدیدسازی قهری، مصداق آشکار جنایت علیه بشریت است.
مطابق با ماده ۲ کنوانسیون بین‌المللی حمایت از تمامی اشخاص در برابر ناپدیدشدگی قهری، ناپدیدسازی قهری به معنای بازداشت یا ربایش توسط مقامات دولتی یا افرادی که با رضایت و پشتیبانی دولت عمل می‌کنند، همراه با امتناع از اطلاع‌رسانی در مورد سرنوشت یا محل نگهداری فرد قربانی است. این جرم در صورتی که به شکل گسترده و نظام‌مند علیه جمعیت غیرنظامی اعمال شود، طبق ماده ۷ اساسنامه رم دادگاه کیفری بین‌المللی، جنایت علیه بشریت تلقی می‌شود.
در جمهوری اسلامی ایران، هزاران زندانی سیاسی به‌ویژه در کشتار‌های جمعی دهه شصت و به ویژه در سال ۱۳۶۷، به‌طور فراقضایی اعدام و ناپدید شدند. مکان دفن بسیاری از آنان تا امروز مخفی نگاه داشته شده و گورهای دسته‌جمعی موجود نیز مورد تخریب قرار گرفته‌اند. خانواده‌ها و بازماندگان نه تنها از حقیقت و عدالت محروم مانده‌اند، بلکه در چهار دهه گذشته تحت تهدید، آزار و پیگرد قرار داشته‌اند.

بر اساس معیارهای حقوق بین‌الملل و گزارش‌های رسمی نهادهای سازمان ملل، این الگو نه یک خطای موردی، بلکه بخشی از سیاست دولتی جمهوری اسلامی ایران برای حذف مخالفان و سرکوب جامعه سیاسی و مدنی است. از این رو، سازمان حقوق بشری هه‌نگاو ناپدیدسازی‌های قهری در ایران را به‌صراحت جنایتی سیتماتیک وطبق تعریف سازمان ملل جنایت علیه بشریت ارزیابی و بر ضرورت پاسخگویی بین‌المللی و تضمین عدالت برای قربانیان و بازماندگان تأکید می‌کند.

لازم به ذکر است که سازمان حقوق بشری هەنگاو از زمان تأسیس خود با تهدیدات امنیتی مستمر، از جمله تهدید به بازداشت غیرقانونی و ناپدیدسازی قهری، مواجه بوده است. بر اساس شواهد موجود، هەنگاو جمهوری اسلامی ایران را مسئول ناپدیدسازی قهری حسین باقری معروف بە ژاکان باران از اعضای خود می‌داند و بارها از جامعه بین‌المللی خواسته است که نسبت به این موضوع اقدام فوری و مؤثر به عمل آورد.

در لیست زیر اسامی افرادی کە توسط جمهوری اسلامی بازداشت و یا اعدام شدەاند و تاکنون هیچ اطلاعی از سرنوشت و یا محل دفن و حتی نحوە رسیدگی قضایی بە پروندەهای آنها وجود ندارد، آمدە است. این لیست مربوط بە افرادیست کە پس از آغاز جنبش ژن ژیان ئازادی بازداشت و اعدام شدەاند.



بازداشت شدگان

۱ـ عثمان مامه شهروند کورد و  اهل بوکان در جریان جنبش ژن یان ئازادی توسط نهادهای امنیتی بازداشت و شده و با گذشت نزدیک به ۳ سال هیچ اطلاعی از سرنوشت وی در دسترس نیست و پیگیری‌های خانواده‌اش در این رابطه بی‌نتیجه مانده است.
٢ _ انور رمضانپور، شهروند کورد و اهل مهاباد از تاریخ ٢٥ خرداد ١٤٠٣ توسط نیروهای امنیتی در نزدیکی منزلش بازداشت و با گذشت نزدیک به ١٥ ماه هیچ اطلاعی از سرنوشت وی در دسترس نیست.

ناپدیدسازی در خارج از مرزهای ایران

۱ـ حسین باقری معروف به "ژاکان باران" شاعر اهل ملکشاهی ایلام و از اعضای سازمان حقوق بشری هه‌نگاو که به دلیل فعالیت‌های موثرش در جریان جنبش ژن ژیان ئازادی توسط نهادهای امنیتی بارها تهدید و حتی در تلویزیون رسمی ایران رسماً به اسم وی اشاره شده و به بازداشت و مرگ تهدید شده بود، از حدود ۱۸ ماه پیش مشمول ناپدیدسازی قهری شده است. وی که در اقلیم کوردستان ساکن بود بهار سال گذشته حین رفتن به ترکیه ناپدید شد و از آن زمان هیچ اطلاعی از سرنوشت وی در دسترس نیست و هه‌نگاو بارها قاچاقچیان وابسته به سپاه پاسداران ایران را عامل ناپدیدسازی قهری وی اعلام کرده است.

زندانیان سیاسی اعدام شده که پیکرهای آنها تحویل داده نشده است و مشمول ناپدیدسازی قهری هستند

۱ـ نسیم نمازی، زندانی سیاسی و شهروند زن تُرک و اهل ارومیه که در تاریخ ۲۸ دسامبر ۲۰۲۳ به اتهام جاسوسی برای اسرائیل در زندان مرکزی ارومیه اعدام شد.
۲ـ آرام هناره شهروند کورد و اهل ارومیه که شامگاه ۲۷ دسامبر ۲۰۲۳ به اتهام جاسوسی برای اسرائیل در زندان مرکزی ارومیه اعدام شد.
۳ـ آرام عمری بردیانی شهروند کورد و اهل ارومیه که شامگاه ۲۷ دسامبر ۲۰۲۳ به اتهام جاسوسی برای اسرائیل در زندان مرکزی ارومیه اعدام شد.
۴ـ رحمان پرحازو شهروند کورد و اهل ارومیه که شامگاه ۲۷ دسامبر ۲۰۲۳ به اتهام جاسوسی برای اسرائیل در زندان مرکزی ارومیه اعدام شد.
۵ـ پژمان فاتحی، زندانی سیاسی کورد و اهل کامیاران که به اتهام عضویت در حزب کومله کوردستان ایران و "جاسوسی برای اسرائیل" در تاریخ ۲۹ ژانویه ۲۰۲۴ در زندان قزلحصار کرج اعدام شد.
٦_ محسن مظلوم، زندانی سیاسی کورد و اهل مهاباد که به اتهام عضویت در حزب کومله کوردستان ایران و "جاسوسی برای اسرائیل" در تاریخ ۲۹ ژانویه ۲۰۲۴ در زندان قزلحصار کرج اعدام شد.
۷ـ وفا آذربار، زندانی سیاسی کورد و اهل بوکان که به اتهام عضویت در حزب کومله کوردستان ایران و "جاسوسی برای اسرائیل" در تاریخ ۲۹ ژانویه ۲۰۲۴ در زندان قزلحصار کرج اعدام شد.
۸ـ محمد فرامرزی، زندانی سیاسی کورد و اهل دهگلان (دیولان) که به اتهام عضویت در حزب کومله کوردستان ایران و "جاسوسی برای اسرائیل" در تاریخ ۲۹ ژانویه ۲۰۲۴ در زندان قزلحصار کرج اعدام شد.
۹ـ حمید حسین‌نژاد حیدرانلو، زندانی سیاسی کورد و اهل چالدران که از بابت اتهام "همکاری و عضویت در حزب کارگران کوردستان" در زندان مرکزی ارومیه اعدام شد.
۱۰ـ محسن لنگرنشین، زندانی گیلک و اهل نوشهر که از بابت اتهام "جاسوسی برای اسرائیل" در تاریخ ۳۰ آوریل ۲۰۲۵  در زندان قزلحصار کرج اعدام شد.
۱۱ـ پدرام مدنی، شهروند فارس و اهل تهران که از بابت اتهام "جاسوسی برای اسرائیل" در تاریخ ۲۸ می ۲۰۲۵  در زندان قزلحصار کرج اعدام شد.
۱۲ـ اسماعیل فکری شهروند فارس و اهل تهران که از بابت اتهام "جاسوسی برای اسرائیل" در تاریخ ۱۶ ژوئن ۲۰۲۵  در زندان قزلحصار کرج اعدام شد.
۱۳ـ مجید مسیبی شهروند فارس و اهل اصفهان که از بابت اتهام "جاسوسی برای اسرائیل" در تاریخ ٢٢ ژوئن ۲۰۲۵  در زندان مرکزی اصفهان اعدام شد.
١٤_ محمدامین مهدوی شایسته، شهروند فارس و اهل تهران که از بابت اتهام "جاسوسی برای اسرائیل" در تاریخ ۲۳ ژوئن ۲۰۲۵  در زندان قزلحصار کرج اعدام شد.
۱۵ـ ادریس آلی، زندانی سیاسی کورد و اهل سردشت که از بابت اتهام "جاسوسی برای اسرائیل" در تاریخ ۲۴ ژوئن ۲۰۲۵  در زندان مرکزی ارومیه اعدام شد.
۱۶ـ آزاد شجاعی،  زندانی سیاسی کورد و اهل سردشت که از بابت اتهام "جاسوسی برای اسرائیل" در تاریخ ۲۴ ژوئن ۲۰۲۵  در زندان مرکزی ارومیه اعدام شد.
۱۷ـ رسول احمد رسول،  زندانی سیاسی کورد و اهل سلیمانیه اقلیم کوردستان که از بابت اتهام "جاسوسی برای اسرائیل" در تاریخ ۲۴ ژوئن ۲۰۲۵  در زندان مرکزی ارومیه اعدام شد.
۱۸ـ مهدی اصغرزاده، زندانی مذهبی اهل جوانرود، که در تاریخ ٦ آگوست ٢٠٢٥ از بابت اتهام ''عضویت در داعش'' در زندان قزلحصار کرج اعدام شد.
١٩_ روزبه وادی، زندانی سیاسی و  شهروند فارس  اهل تهران که از بابت اتهام "جاسوسی برای اسرائیل" در تاریخ ٦ آگوست ۲۰۲۵  در زندان قزلحصار کرج اعدام شد.